- प्रा. दिनकर बोरीकर
पृथ्वी नावाच्या धरतीवर आकाशातून सृष्टीला, सर्व सजीवांना प्रकाश आणि उष्णता देणारा जसा ‘सूर्य’ आहे तसाच अंधारातही पुसटचा प्रकाश देणारा आणि धरतीला शीतलता देणारा ‘चंद्र’ही आहे. उष्णता आणि शीतलता दोन्हींची गरज असते आणि त्यांच्या दोहोत एक समतोल असतो. अगदी अशीच स्थिती स. भु. शिक्षण संस्थेची आहे. स. भु. प्रशाला औरंगाबाद सूर्याचे काम करते, तर शारदा मंदिर कन्या प्रशाला चंद्राचे प्रतिनिधीत्व करते. या दोन्ही शाळांतून प्रत्यक्ष कामगिरीतून कोणीही गौण नाही. उलट दोघांमध्ये एक प्रकारची स्पर्धा चालू असते. काही वेळेस शारदा मंदिर कन्या प्रशालेने स. भु. प्रशालेवर मात केल्याचे चित्र दिसून येते. महिला ही ‘अबला’ असते, तिचे सक्षमीकरण वाढून ती पुरुषाच्या तुलनेवर ‘सबला’ होईल, यावर अनेक भाषणे दिली जातात, लेख लिहिले जातात, चळवळी चालविल्या जातात. मात्र, स. भु. शिक्षण संस्थेने अशा कोणत्याही स्पर्धेत न उतरता आपल्या कृतीतून पुरुष आणि महिला समसमान आहे, हे दाखवून दिले आहे. म्हणूनच की काय शंभर वर्षांपूर्वी ध्येयवेड्या व द्रष्ट्या व्यक्तींनी महिलांसाठी खास शिक्षण देणारी मुलींची शाळा असावी, या दृष्टीने प्रत्यक्षात भक्कम पाऊलही उचलले. त्याचाच परिणाम म्हणजे १९१६चा श्रीकृष्ण जन्माष्टमीचा मुहूर्त साधला आणि शारदा मंदिर कन्या प्रशाला या शाळेचा उदय झाला.
शंभर वर्षांपूर्वीचा काळ लक्षात घेता, वातावरण निजामी राजवटीचे, रस्त्यावर स्त्रीचे दर्शन होणे अवघड. अशा परिस्थितीत राजारामपंत पोळ यांनी पुढाकार घेतला आणि वसंतराव वसिष्ठ यांना सोबत घेतले आणि गोकुळ अष्टमीच्या दिवशी मुलींसाठी खास शाळा सुरू केली. जिच्या हाती पाळण्याची दोरी असते, तिच्या हाती पिढ्यांचे भवितव्यही असते. हे लक्षात घेऊन अत्यंत योग्य असे पाऊल त्यावेळी उचलले गेले. स्थापनेच्या आरंभीच या शाळेला मान्यता देतांना शंका-कुशंका व्यक्त करण्यात आल्या. ‘आप लडकियों को भी बागी करना चाहते हो क्या?’ असे तत्कालीन शिक्षणाधिकाऱ्यांनी विचारल्याची नोंद आहे.
सरस्वती भुवन शिक्षण संस्थेच्या त्यावेळच्या धुरीणांनी द्रष्टेपण दाखवले, त्याची फळे आता समाजाला मिळत आहेत. ही कन्या प्रशाला सुरू करण्यामागचा उद्देश हाच होता की, मुलींनादेखील मातृभाषेतून शिक्षण द्यावे. जेणेकरून या प्रशालेच्या बाहेर पडणाऱ्या विद्यार्थिनींची नवीन पिढी कर्तबगार कशी बनेल याची काळजी घेता येईल. श्री शारदा मंदिर कन्या प्रशाला १९१६मध्ये सुरू झाली. त्यावेळी एक शिक्षक आणि विद्यार्थ्यांची संख्या २१ होती, क्रमाक्रमाने ही संख्या वाढत गेली आणि घटकेला एक हजार ७७८ संख्या आहे आणि शिक्षक संख्या ५० आहे. असे एकही क्षेत्र नाही ज्या क्षेत्रात शारदा मंदिर कन्या प्रशालेने आपला ठसा उमटवला नसेल. शैक्षणिक बाबतीत बोलायचे झाल्यास ही शाळा नेहमी पहिल्या तीन क्रमांकामध्ये राहत आलेली आहे. अनेकदा या शाळेने आपला क्रमांक कधीही सोडला नाही. शिवाय नृत्य, गायन, अभिनय, लेखन, वर्क्तृत्व अशा विविध कला क्षेत्रांतही ही संस्था अग्रेसर राहत आलेली आहे. दोन उल्लेख करू इच्छितो, अपर्णा जोशी या नावाची एक विद्यार्थिनी. ती शैक्षणिक क्षेत्राबरोबरच विविध कला क्षेत्रात पहिली राहत आलेली. दुर्दैवाने शारदा मंदिरची ही हरहुन्नरी कन्या एका अपघातात काळाने हिरावून घेतली. दुसरा उल्लेख करावासा वाटतो तो मुग्धा अतुल मिरजगावकर या कन्येचा. तिचा बुध्यांक प्रचंड होता, समज खूप व्यापक आणि सखोल होता. स्मृती नेहमीच तल्लख आणि ताजी राहत होती. पण निसर्गाने तिच्यावर अन्याय केलेला होता. तिच्या शरीराचे स्नायू कार्यरत होत नव्हते. शारदा मंदिरच्या संपूर्ण तिच्याबरोबरच्या विद्यार्थिनींची आणि सर्व शिक्षिका यांची अत्यंत लाडकी होती. दुर्दैवाने तिचे अकाली निधन झाले. या दोन्ही कन्या अंगभूत गुणांमुळे अग्रेसर तर राहिल्याच परंतु त्याचबरोबर शारदा मंदिर प्रशालेने त्यांच्या संगोपनात जिवापाड लक्ष घातले. या शाळेला पहिल्या मुख्याध्यापिका लाभल्या त्यांचे नाव श्रीमती भागिरथीबाई उर्फ बबूताई गोडबोले. नंतर क्रमाक्रमाने मुख्याध्यापिका लाभत गेल्या. या सगळ्याच मुख्याध्यापिका प्रशासनात तरबेज तर होत्याच, शिस्तीने कडक होत्या. कणव आणि प्रेम याची कास त्यांनी कधीच सोडली नाही.
शारदा मंदिर कन्या प्रशालेत संस्कृत विषय घेणाऱ्या विद्यार्थिनींची फार मोठी संख्या होती आणि शंभरपैकी शंभर असा निकाल सतत तीन वर्ष या शाळेत लागला. तिन्ही वर्षी त्यासाठी जो पुरस्कार ठेवण्यात आलेला होता, तो या शाळेने पटकावला. या कन्या प्रशालेचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे यातून बाहेर पडणाऱ्या विद्यार्थिनी आपल्या आयुष्यात प्रचंड आत्मविश्वास घेऊन जगल्या आणि जगत आहेत. समाजात त्यांनी फार मोठी प्रतिष्ठा प्राप्त केली आहे. या शाळेचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे मागासवर्गीय विद्यार्थिनींची संख्या मोठी आहे आणि अनेक वर्ष बोर्डाच्या परीक्षेत मागासवर्गीय विद्यार्थिनींतून पहिल्या क्रमांकाने उत्तीर्ण होणारी विद्यार्थिनी याच शाळेने दिली आहे. या शाळेतील विद्यार्थिनींचा सामाजिक उपक्रमदेखील असाच उल्लेखनीय आहे मग ते स्काऊट-गाइड असो, समाजसेवा असो, या शाळेचे बँडपथक हे तर उपस्थितांचे लक्ष वेधून घेणारे बँण्डपथक आहे. अल्पबचत संख्येयिकाचा उपक्रम यात कितीदा तरी शासनाने प्रथम पारितोषिक मिळाले आहे. या शाळेचे ग्रंथालय अत्यंत संपन्न आहे.
स्त्री शिक्षण म्हटल्याबरोबर सावित्रीबाई फुले, धोंडो केशव कर्वे, एस. आर. गुरूजी अशी नावे येतात. त्यांच्या चरण पावलावर शारदा मंदिर कन्या प्रशाला वाटचाल करण्याचा प्रयत्न करील, असाही आमचा विश्वास आहे. नवीन अर्थव्यवस्थेत शासन खासगी उपक्रमशीलतेवर जास्त भर देत आहे. त्यामुळे शासनाने आर्थिक स्रोत आता कमी-कमी होत जाणार, तेव्हा या शाळेच्या महिलांना लोकाश्रयाचा आधार घेणे क्रम प्राप्त आहे. त्यात आमच्या महिला कोठेही कमी पडणार नाही. एक साधा उपक्रम ‘भाऊबीजेचा’ असतो. या उपक्रमातून गोळा झालेला निधी गरीब विद्यार्थिनींच्या अर्थसाहाय्यासाठी वापरला जावा. आता तर या शाळेच्या माजी विद्यार्थिनींनी संघच बांधला आहे. या शाळेच्या विकासाकरीता आम्ही काही कमी पडू देणार नाही अशा प्रकारची इच्छा माजी विद्यार्थिनी एकत्र येऊन व्यक्त करत असतात. अशा श्री शारदा मंदिर कन्या प्रशालेच्या शताब्दीपूर्तीसाठी लोकसभेच्या अध्यक्ष सुमित्रा महाजन यांची उपस्थिती लाभत आहे, ही फार मोठी सौभाग्याची बाब आहे. महाराष्ट्र विधानसभेचे अध्यक्ष हरिभाऊ बागडे हे तर याच भूमीचे सुपूत्र आहे. त्यांच्याही मायेचा पदर संस्थेला लाभणार आहे. अशी शारदा मंदिर कन्या प्रशाला सतत आणि सातत्याने प्रगतीपथावर राहो, प्रगतीपथावर जावो अशी सदिच्छा या ठिकाणी मी व्यक्त करतो.
(लेखक श्री सरस्वती भुवन शिक्षण संस्थेचे अध्यक्ष आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
