(नानांसोबतचा मजुरांसोबतचा फोटो वापरावा)
हरिभाऊ बागडे, विधानसभा अधक्ष
१९६० च्या दशकात आमचे ग्रामीण भागातून शहरी म्हणजे औरंगाबाद शहरात संघाच्या व इतर कामासाठी येणे जाणे वाढले. त्यापूर्वी शाळेत असताना आलो होतोच. स्वत: शहरात आल्यावरच वृत्तपत्राचे दर्शन होत असे. त्यावेळी लोकसभेचे अधिवेशन असेल किंवा पुढे अटलजींची सभा असेल तर त्या बातमीत त्यांचा नाव वाचायला मिळायचे अथवा रेडिओवरून त्यांचे नाव ऐकायला मिळत असे. शहरी मित्रांकडूनही अटलजींबद्दलची माहिती ऐकत असू. पुढे मला साप्ताहिक विवेकमध्ये नोकरी मिळाली. त्यावेळी विवेकचे व्यवस्थापक जयवंत भीमराव देशपांडे (आम्ही त्यांना अण्णा देशपांडे म्हणत असू.) ते संघाचे कार्यकर्ते होते. ते आम्हाला सांगत असत की, अटलजी व आम्ही एकाच वेळी तृतीय वर्षाचे शिक्षण घेतले आहे.
अटलजी हे संघाचे पूर्णवेळ प्रचारक राहिले. १९५१ मध्ये जनसंघाची स्थापना झाली. त्यावेळी डॉ. श्यामाप्रसाद मुखर्जींना सहकारी म्हणून संघाचे पूर्णवेळ असलेल्या प्रचारकांपैकी दीनदयाळजी उपाध्याय, अटलजी, नानाजी देशमुख, सुंदरसिंह भंडारी यांना जनसंघाचे काम सांगण्यात आले. डॉ. श्यामाप्रसादजींच्या सोबत हे सर्व जनसंघाचे संस्थापक आहेत. त्याशिवाय राज्याराज्यात अनेक संघ प्रचारकही जनसंघाच्या कामाला आले होते. महाराष्ट्रात रामभाऊ गोडबोले यांना जनसंघाचे पूर्णवेळ काम दिले गेले. याच रामभाऊ गोडबोलेंनी कै. उत्तमराव पाटील यांना १९५२-५३ मध्ये जनसंघात पूर्णवेळ काम करण्यासाठी आणले. पुढे ते महाराष्ट्रात महसूल मंत्री, जनसंघ, भाजप प्रदेशाध्यक्ष झाले व अटलजींसोबत काम केले.
आम्हालाही अटलजींच्या भाषणाचे आकर्षण होते, पण त्यांच्या अधिक जवळ जाण्याचा योग आला तो मी औरंगाबाद (संभाजीनगर) जिल्ह्याचा १९८० मध्ये सरचिटणीस झाल्यावर. त्या अगोदर त्यांची भाषणे ऐकली होती. इतकेच नव्हे तर १९६७ मध्ये लॉ कॉलेज मैदानावर जनसंघाचे अधिवेशन झाले होते. त्यावेळी निराला बाजार झाले नव्हते. त्या ठिकाणी पटांगण होते. रात्रीची सभा सरस्वती भुवन शिक्षण संस्थेच्या समोरच्या रस्त्यावर झाली होती. त्या सभेत काहीतरी गडबड होणार असल्याची कल्पना अगोदरच आलेली होती. काही तरुण कार्यकर्त्यांना त्याची कल्पना दिली होती. कुणी गडबड केली तर त्याला जागेवर धरून ठेवण्याचे सांगण्यात आले होते. अटलजींचे भाषण रंगात आले आणि पाच ते सहा लोकांनी घोषणा द्यायला सुरुवात केली. ही गडबड पाहून सभेसाठी आलेले काही लोक उठायला लागले. इतक्यात अटलजींनी 'भारत माता की जय', अशा घोषणा दिल्या. ते पाहून उपस्थितांनीही या घोषणा दिल्या. नंतर अटलजी म्हणाले, 'कुछ हुआ नही, बैठो, बैठो नीचे बैठो.' आणि लोक बसायला लागताच अटलजीं म्हणाले, 'कुछ हुआ नही, बैल आया था.' त्यावेळी काँग्रेसची निवडणुकीची निशाणी बैलजोडी होती. लोकांत हशा पिकला. अटलजीं यांनी पुन्हा जोमाने भाषण करून सभा जिंकली. आम्ही व्यवस्थेमधील कार्यकर्ते म्हणून व्यासपीठाच्या जवळच उभे होतो.
या अधिवेशनात दीनदयाल उपाध्याय, अखिल भारतीय जनसंघाचे महामंत्री म्हणून उपस्थित होते. अखिल भारतीय अध्यक्ष पं. बच्छराज व्यास देखील उपस्थित होते. दीनदयाल यांच्या हत्येनंतर अटलजी जनसंघाचे अध्यक्ष झाले. पं. दीनदयाल उपाध्याय यांची हत्या नेत्यांच्या, कार्यकर्त्यांच्या जिव्हारी लागली होती. या हत्येचा बदला जनसंघाचे काम वाढवूनच घेऊ, असा निर्धार करण्यात आला. देशातील, महाराष्ट्रातील असंख्य कार्यकर्ते नोकरी, व्यवसाय सोडून पूर्ण वेळ काम करण्यासाठी घराबाहेर पडले होते. अटलजींनी तर जिल्ह्याजिल्ह्यात दौरे काढून कार्यकर्त्यांचे मनोबल वाढविण्यासाठी प्रवास केला. जिथे जातील तेथे अटलजी यांची सभा होत असे.
अटलजींना बुलढाणा जिल्ह्यातील खामगाव अर्बन बँकेच्या इमारतीचे उद्घाटनासाठी निमंत्रित केले होते. ते दिल्लीहून औरंगाबादेत आले. त्यांना येथून खामगावला घेऊन जाण्याची जबाबदारी माझ्यावर होती. मी व डॉ. मेहर व अटलजी अॅबेसिडर गाडीने निघालो. पावसाळी दिवस होते. चिखलीच्या पुढे निघाल्यावर एका ओढ्याला पाणी आले होते. पूल नव्हता, त्यामुळे पाण्याचा अंदाज घेत नंतर गाडी ओढ्यातून वर काढली. बँकेच्या इमारतीत जात असतानाच अटलजी यांनी बँकेचे चेअरमनला प्रश्न केला होता की, बँक पार्टी को कर्ज देगी? यावर चेअरमन क्षणभर थांबले आणि नाही म्हणून उत्तर दिले. अटलजी लगेच म्हणाले, 'बरोबर आहे, आपले म्हणणे.' तेथे अटलजी भैय्याजी सहस्त्रबुद्धे यांच्या घरीही नंतर गेले होते.
३ सप्टेंबर १९८३ ला आम्ही परत औरंगाबादला आलो. तेथून पुढे अटलजी दिल्लीला रवाना झाले. पुढे अटलजींना आम्ही एक लाखांची थैली देण्याचा कार्यक्रम योजला होता. खडकेश्वर मैदानावर जाहीर सभा झाली. दुसऱ्या दिवशी त्यांना नाशिकला जाणे होते. त्यांना सोडण्यासाठी मी, शालीग्राम बसैय्ये त्यांच्यासोबत गाडीने गेलो. एकच गाडी होती. त्यांनी तिथे बंडोपंत जोशी यांच्याकडे सोडून आम्ही जेवण करून परतलो.
१९८५ मध्ये मी आमदार झालो. १९८६ मध्ये मराठवाड्यात पाऊस फारच कमी पडला. दुष्काळी परिस्थिती निर्माण झाली. त्यावेळी अटलजींनी या भागाचा दौरा करण्याचे ठरविले. जळगावहून ते औरंगाबादला
येणार होते. अटलजींना प्रत्यक्ष मजूर जिथे काम करीत असतील तिथे घेऊन या, असा निरोप आम्हाला पक्षाच्या कार्यालयाकडून होता. औरंगाबादनजिकच्या सांवगीच्या बाजुला असलेल्या नायगावची आम्ही निवड केली. तिथे एका पाझर तलावावर ३००, ४०० मजूर काम करीत होते. जवळजवळ सर्वच मुस्लिम महिला पुरुष असे काम करत होते. तिथंपर्यंत अॅम्बेसिडर गाडी जाणार नव्हती. मी आमदार असलो तरी मला माझी स्वत:ची जीप नव्हती. शासनामार्फत महिन्यातून १५ दिवस सरकारी गाडी मिळत होती. ती गटविकास अधिकारी, तहसीलदार किंवा एखाद्या उपअभियंत्याची काढून दिली जात असे. ती फार चांगली असूच शकत नव्हती. अशा एका गाडीतून आम्ही त्या कामावर जाण्यासाठी निघालो. सरकारी चालकास मागे बसण्यास सांगून मी गाडी चालवायला बसलो. अटलजी शेजारी बसले. आम्ही सरळ त्या कामाच्या ठिकाणी गेलो. छायाचित्रकारला बरोबर नेले नव्हते. अटलजीं हिंदीतून सर्व मजुरांशी मनमोकळेपणाने बोलले. सर्वांना हिंदी चांगली समजत होती. मजुरीचा वा धान्याचा विषय त्यांना मांडला. नमुन्यासाठी कसा निकृष्ट गहू मिळतो, हे ही त्यांना त्यांनी दाखविले. तोच गव्हाचा नमुना घेऊन अटलजींनी औरंगाबादेतील सुभेदारी विश्रामगृह येथे घेतलेल्या पत्रकार परिषदेत दाखविला. दुसऱ्या दिवशी प्रशासनाने दखल घेतली. काही गहू बदलून दिला गेला. अटलजींनी पक्षासाठी प्रचंड कष्ट केले. त्यांच्यासोबत असलेल्या कार्तकर्त्यांच्या परिश्रमाच्या घामातून भारतीय जनता पक्षाला हे यश प्राप्त झाले. हे सत्य कोणालाही नाकारता येणार नाही. शेवटी अटलजींची एक काव्यपंक्ती सांगाविशी वाटते.
क्या हार मे, क्या जीत मे
किंचित नहीं भयभीत मैं
कर्तव्य पथ पर जो भी मिला
यह भी सही वो भी सही
वरदान नहीं मांगूंगा
हो कुछ पर हार नहीं मानूंगा
