वाळूज औद्योगिक वसाहतीतील केमिकल कंपन्या आणि महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाच्या हातमिळवणीने खाम नदीची अक्षरशः विषगंगा झाली आहे. घातक प्रदूषित पाणी जायकवाडी प्रकल्पात पोहचत असल्यामुळे नागरिकांच्या जिवाशी खेळ सुरू आहे. सध्या नाथसागरात जैविक परिसंस्था संपल्यामुळे पाण्यातील घातक घटकांचे प्रमाण वाढले आहे. प्रदूषण नियंत्रण मंडळ कारवाईचा केवळ 'फार्स' करीत असून कंपन्यांच्या दूषित पाण्याचे पाट बिनबोभाट वाहत आहेत.
औरंगाबाद शहरातून वाहणारी खाम नदी नकाशातच दिसते. मावसाळा (ता. खुल्ताबाद) येथे उगम पावलेली खाम जायकवाडी प्रकल्पात विलीन होते. या ६४ किलोमीटरच्या प्रवासात शहरातील सांडपाणी आणि औद्योगिक वसाहतीचे घातक दूषित पाणी प्रकल्पात घेऊन जाते. वाळूज औद्योगिक वसाहतीत लहानमोठ्या दीडशे केमिकल कंपन्या असून अनेक कंपन्या प्रक्रियेशिवाय दूषित पाणी नदीपात्रात सोडतात. 'जटवाडा ते होलिक्रॉस शाळेपर्यंतच्या नदीत मैलायुक्त सांडपाणी आहे. तर रांजणगाव शेणपुंजी, सावखेडा व वाळूज परिसरात कंपन्यांच्या दूषित पाण्याचे प्रमाण वाढते. केमिकल कंपन्यांनी दूषित पाण्यावर प्रक्रिया करूनच नदीपात्रात सोडण्याचा नियम आहे; मात्र प्रक्रिया खर्च वाचवण्यासाठी कंपन्या मोकाट पाणी सोडतात. त्यामुळे शेती आणि प्राण्यांचे अस्तित्व धोक्यात आहे. वाळूज परिसरात दूषित पाण्याचा दुर्गंध असूनही पाण्यावर प्रक्रिया होते, असा दावा महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळाने केला आहे. तर प्रक्रियेशिवाय कंपन्या दूषित पाण्याची विल्हेवाट लावत असल्याचे पाहणीत आढळले. पर्यावरण संवर्धनासाठी कंपन्यांना नोटीस न बजावता कारवाई करू असे पर्यावरणमंत्री रामदास कदम यांनी सांगितले होते; मात्र जिल्ह्यात अधिकाऱ्यांचा कंपन्यांवर वरदहस्त असल्यामुळे खाम नदी नामशेष झाल्याचे सूत्रांनी सांगितले.
धोकादायक घटक
जायकवाडी प्रकल्पातील पाणी पिण्यायोग्य असले तरी गुणवत्ताहीन आहे. पाण्याची गुणवत्ता रंग, वास, गढूळता, क्लोराइड्स, नायट्रेट, घनता, आम्ल, विरघळलेले क्षार, लोह आणि फ्लोराइड्स या निकषांद्वारे तपासतात. मागील काही वर्षात घातक घटकांचे प्रमाण वाढले आहे. बॅक्टेरिअल तपासणीत पाणी पिण्यायोग्य असले तरी गुणवत्ता घटल्याचे आढळल्याचे तज्ज्ञांनी सांगितले.
वाळूज पोलिसांनी केलेल्या कारवाईचा अहवाल मिळाल्यानंतर दोषी कंपन्यांवर कारवाई करू; मात्र, औद्योगिक कंपन्या प्रक्रिया करूनच पाणी सोडतात.
- आनंद काटोळे, उपप्रादेशिक अधिकारी, महाराष्ट्र प्रदूषण नियंत्रण मंडळ
वाळूज औद्योगिक वसाहतीतील मोजक्याच कंपन्या पाण्यावर प्रक्रिया करतात. जायकवाडीत पोहचलेले खाम नदीचे दूषित पाणी पुन्हा पिण्यासाठी वापरले जाते ही चिंताजनक बाब आहे.
- प्रा. विजय दिवाण, पर्यावरण अभ्यासक
तुषार बोडखे, औरंगाबाद
