Sudhir.Bhalerao@timesgroup.com
औरंगाबादः नाथजोगी समाज देशभर विखुरलेला समाज आहे. नाथपंथी, नाथजोगी, डवरी गोसावी, गारपगारी, गोंहाळो अथवा भराडी अशा विशिष्ट अशा उल्लेखांसह हा समाज पसरलेला आहे. जागतिकीकरणाच्या युगात नाथजोगी समाजात परिवर्तन घडवून आणण्याची आवश्यकता आहे. शिक्षणाच्या अभावामुळे हा समाज प्रगतीची मोठी शिखरे पादाक्रांत करू शकलेला नाही. शिक्षण आणि व्यवसायासाठी शासकीय मदतीची या समाजाला नितांत गरज आहे. राज्यकर्त्यांनी या समाजाकडे दुर्लक्ष केल्यामुळे हा समाज संघर्षमय वाटचाल करताना दिसून येत आहे.
नाथ संप्रदाय हा एक भारतीय शैव संप्रदाय. या संप्रदायाचा उगम आदिनाथ परमेश्वर शिव यांच्यापासून झाला, अशी सांप्रदायिकांची समजूत असल्यामुळे याला नाथ संप्रदाय म्हणतात. नाथ म्हणजे रक्षण करणारा, स्वामी व नाथ संप्रदाय म्हणजे रक्षण करणाऱ्या स्वामींचा संप्रदाय होय. संप्रदायाची दीक्षा घेतल्यावर साधक आपल्या नावापुढे नाथ ही उपाधी लावतात. हा पंथ योग संप्रदाय, सिद्ध संप्रदाय आणि अवधूत संप्रदाय या नावांनी ओळखला जातो. आदिनाथ शिव हे संप्रदायाचे मूळ प्रवर्तक असले तरी त्यांचे शिष्य मच्छिंद्रनाथ हेच संप्रदायाचे पहिले गुरू होत. संप्रदायाला नावारुपाला आणण्याचे खरे श्रेय मात्र गोरख नाथांनाच द्यायवयास हवे. संप्रदायाचा उगम कदलीबनात झाला असे अनेक जण मानतात. नाथ संप्रदायी योग्यांचा एक विशिष्ट वेष असतो. नाथ योग्यांना नाथ योगी, जोगी, सिद्ध, कानफाटे, अवधूत आदी नावांनी ओळखले जाते. नाथांची नवनाथ ही गणना अत्यंत प्रसिद्ध आहे.
नाथ पंथातील योगी अदभुत चमत्कार करतात, त्यांना जादूटोणा करता येतो. त्यांना विविध सिद्धी अवगत असतात अशा अनेक समजुती आहेत. विखरुलेल्या नाथपंथी लोकांना संघटित करून गोरक्षनाथांनी त्यांच्या बारा शाखा बनवल्या असे म्हणतात. बहुतेक सर्व भाषांच्या प्रारंभिक साहित्यावर नाथ संप्रदायाचा प्रभाव आढळतो. संस्कृत आणि प्रादेशिक भाषांमध्ये नाथ संप्रदायाचे नानाविध ग्रंथ आहेत. विविध भाषांतील लोककथा, लोकगीते, म्हणी आदी लोकसाहित्यातूनही नाथांच्या आचारविचारांचे दर्शन घडते. तसेच नाथ संप्रदायात अनेक आख्यायिका सांगितल्या जातात. देशाच्या विशेषतः महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक इतिहासात या संप्रदायाचे स्थान महत्त्वाचे आहे. निवृत्तीनाथांकडून ज्ञानेश्वरांना नाथ संप्रदायाचा वारसा मिळाला. ज्ञानेश्वरी हा नाथ तत्त्वज्ञानाचा ठेवा आहे असे ज्ञानेश्वरांनीच म्हटले आहे. गोरखपूर येथे गोरक्षनाथांचे मंदिर असल्यामुळे ते क्षेत्र प्रसिद्ध आहे. पाकिस्तान, बलुचिस्तान, पंजाब, नेपाळ, सौराष्ट्र, कच्छ, बंगाल, तमिळनाडू, ग्वाल्हेर, कर्नाटक, मुंबई, पुणे, नाशिक, सांगली या भागातील स्थाने ही नाथांची तीर्थक्षेत्र म्हणून ओळखली जातात. नाथजोगी हा समाज देशभर विखुरलेला आहे. भटकंती करणारा हा समाज आहे. भटकंतीमुळे पूर्वीच्या काळात हा समाज शिक्षणापासून वंचित राहिला. भिक्षा मागून उदरनिर्वाह करणारा हा समाज काळानुसार बदलच चालला आहे. शिक्षणच नसल्यामुळे या समाजाला प्रगतीची दिशा गाठण्याकरिता मोठा संघर्ष करावा लागत आहे, असे नाथजोगी समाज जिल्हाध्यक्ष प्रकाश आहेरकर आणि सोमनाथ धायडे यांनी सांगितले. या समाजाला एकत्रित करण्याकरिता नाथजोगी समाज या नावाने संघटना स्थापन करण्यात आली आहे. पूर्वीच्या काळात भटकंती करणारा हा समाज आता स्थायिक होताना दिसत आहे. शहरी आणि ग्रामीण भागात हा समाज ठिकठिकाणी आढळतो, असे प्रकाश आहेरकर यांनी नमूद केले.
जात प्रमाणपत्र मिळवणे बिकट
भटकंती करणारा हा समाज असल्यामुळे नाथजोगी समाजाला जातीचे प्रमाणपत्र मिळवणे हे अत्यंत अवघड झाले आहे. १९६१चा निवासी असल्याचा पुरावा मागितला जात असल्याने जात प्रमाणपत्र काढणे हेच मोठे संकट असल्याची स्थिती आहे. यातील अटी शिथिल करण्याची गरज आहे. सरकारने हा प्रश्न गांभीर्याने सोडवला पाहिजे असे जिल्हाध्यक्ष आहेरकर आणि सोमनाथ धायडे यांनी सांगितले.
केंद्रात, राज्यात वेगवेगळ्या प्रवर्गात
नाथजोगी हा समाज केंद्रात ओबीसी प्रवर्गात गणला जातो, तर राज्यात भटक्या आणि विमुक्त प्रवर्गात मोडला जातो. दोन प्रवर्गात हा समाज गणला जात असल्याने त्याचा फारसा फायदा समाजाला झालेला नाही. नाथ जोगी समाजाचा समावेश एसटी प्रवर्गात करावा, अशी अनेक वर्षांपासूनची मागणी दुर्लक्षित असल्याचे आहेरकर यांनी सांगितले. नाथजोगी समाजातील युवा पिढीचा आता शिक्षणाकडे कल वाढला असला, तरी शासकीय सवलतींअभावी त्यांच्यासमोर अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. आर्थिकदृष्ट्या हा समाज संपन्न नसल्याने युवा पिढीच्या शैक्षणिक प्रगतीसाठी शासकीय योजनांचा लाभ मिळणे अत्यंत गरजेचे आहे, असे ते म्हणाले.
विद्यार्थ्यांना आर्थिक मदत
अखिल भारतीय नाथपंथी समाज महासंघातर्फे समाजातील उच्च शिक्षण घेणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी उच्च शिक्षण अर्थसाहाय्य योजना राबवली जाते. या योजनेव्दारे तीन विद्यार्थ्यांना प्रत्येकी २० हजार तर दोन विद्यार्थ्यांना प्रत्येकी दहा हजार रुपयांची आर्थिक मदत करण्यात येते, असे प्रकाश आहेरकर यांनी सांगितले.
विविध उपक्रम
नाथजोगी समाज संघटनेतर्फे वर्षभर विविध सामाजिक उपक्रम राबवले जातात. वधू-वर परिचय मेळावा, सामूहिक विवाह सोहळा, नाथदीक्षा, रक्तदान शिबिर, गोरक्षनाथ जयंती उत्सव या उपक्रमांचा समावेश आहे. वधू-वर परिचय मेळाव्यास चांगला प्रतिसाद मिळत आहे, असे सोमनाथ धायडे यांनी सांगितले.
-
नाथजोगी समाजातील बहुसंख्य समाज मोलमजुरी करून उदरनिर्वाह करत आहे. सकाळी काम केले तर संध्याकाळी चुल पेटते, अशा या समाजाला समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे अत्यंत आवश्यक आहे. शैक्षणिक आणि व्यवसायासाठी स्वतंत्र आर्थिक मंडळ स्थापन केले, तर हा समाज नक्कीच उन्नती साधू शकेल.
- प्रकाश आहेरकर, जिल्हाध्यक्ष, नाथजोगी समाज
नाथजोगी समाज हा कधीही आरक्षण मागत नाही. छोट्या व्यवसायातून हा समाज पुढे येत आहे. जातीचे प्रमाणपत्र मिळवणे हे या समाजासाठी कष्टप्रद होत आहे. याकडे शासनाने गांभीर्याने लक्ष देण्याची गरज आहे. समाजातील बहुसंख्य लोकांकडे स्वतःचे घर नाही. या समाजाला मुख्य प्रवाहात आणण्याची जबाबदारी शासनाने स्वीकारली पाहिजे. - सोमनाथ धायडे
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
