निझामाच्या विरोधाला न जुमानता मराठवाड्यातील पहिली दलित परिषद ३० डिसेंबर १९३८ रोजी कन्नड तालुक्यातील मक्रणपूर (डांगरा, ता. कन्नड) येथे भरविण्यात आली. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या अध्यक्षतेखाली झालेल्या या परिषदेच्या माध्यमातून बाबासाहेबांच्या जाज्वल्य विचारांचे बीज मराठवाड्यात पहिल्यांदा पेरले गेले. त्या ऐतिहासिक परिषदेतच भाऊसाहेब मोरे यांनी 'जयभीम'चा नारा दिला. ३० डिसेंबरला या परिषदेचा स्मरणदिन मक्रणपूर येथे 'जयभीम दिन' म्हणूनच साजरा करण्यात येणार आहे. त्यानिमित्त...
..
हैदराबाद संस्थानात सोळा जिल्हे होते. त्यात मराठवाडयाचे औरंगाबाद, जालना, परभणी, नांदेड, बीड व उस्मानाबाद हे जिल्हे होते. या राज्यामध्ये दलित व इतर अशी हिंदूंची संख्या ८९ टक्के, तर मुस्लिमांची संख्या ११ टक्के होती. राजा मुस्लिम होता. त्याच्या घराण्याने २२३ वर्षे या प्रदेशावर राज्य केले. उर्दू ही प्रमुख भाषा होती. इतर कोणात्याही धर्मीयांना लिखाण, विचार मांडण्याचा कोणताही अधिकार नव्हता. त्याबाबत कोणत्याही प्रकारचा आवाज उठविण्यासाठी एखादा नेता पुढे आल्यास त्यावर बंदी घातली जात असे. त्यामुळे या प्रदेशात कोणत्याही प्रकारची आंदोलने अथवा चळवळ केली जात नसे. त्यामुळे मराठवाड्यात शिक्षण आणि विकास याबाबत कोणताही विकास झालेला दिसून येत नाही. इंग्रज राजवटीत नाशिक येथे गेवराई (ता. जि. औरंगाबाद) येथील तरुण केदार मामा हे नाशिक तहसीलमध्ये कारकुनी पेशावर नोकरीवर होते. नाशिक येथील दादासाहेब गायकवाड व अमृतराव रणखांबे यांचे नातेवाईक रोकडे यांच्या आईच्या उत्तरकार्याला डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर आले होते. त्या ठिकाणी मराठवाड्यातील दादाराव काळे, वाघमारे, पोचन्ना व जोगदंड हेदेखील आले होते. तेथे केदार मामा यांनी डॉ. बाबासाहेबांची भेट घेऊन हैदराबाद राज्यामध्ये महार समाजावर होत असलेल्या अन्याय अत्याचाराबाबत चर्चा केली. बाबासाहेबांनी त्यांना सांगितले की, 'मी मुंबई कोर्टाला नाताळाच्या सुट्ट्या लागल्यावर अजिंठा आणि वेरूळ लेणी पाहण्यासाठी येणार आहे. त्यावेळी आपण याबाबत आपल्या सर्व समाजाच्या लोकांना बोलावून, त्यांचे गाऱ्हाणे ऐकून तसे निवेदन निजाम सरकारमधील संबंधित वरिष्ठांना देऊ.' त्यानंतर २७ डिसेंबर १९३४ रोजी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, भाऊराव गायकवाड, अमृत रणखांबे व पाटसकर वकील हे मुंबईहून नाशिक, येवलामार्गे मोटारीने निघाले. वैजापूरला आज जेथे बाबासाहेब आंबेडकरांचा पुतळा आहे, त्यालगतच महारवाडा होता. तत्कालीन आमदार सावळाराम त्रिभुवन हे त्याकाळी वौजापूरचे महार येसकर म्हणून काम करीत होते. ते व त्यांचे तीन सहकारी रोडवर बसलेले होते. बाबासाहेबांची गाडी त्यांच्याजवळ आली. बाबासाहेबांनी नाथाजी त्रिभुवन यांना परिचय विचारला. त्यांनी सांगितले की, मी या गावचा मेहार येसकर असून, हे माझे साथीदार आहेत. त्याच वेळी तरुण कार्यकर्ते लाला बिंदाप्रसाद हे आपल्या नातेवाईकाला भेटण्यासाठी बसची वाट पाहात उभे होते. त्यांनी हे सर्व संभाषण ऐकलं. बाबासाहेबांनी येसकरांना सांगितले की, 'मी तुमच्याच जातीचा आहे.' लाला सर्व्हिस गाडीमध्ये (तेव्हाची एसटी) बसले व ती गाडी औरंगाबादकडे माळीवाड्याला आली. त्या गाडीतील काही प्रवासी माळीवाड्याला उतरले व काही गाडीत चढले. माळीवाड्याचे चोखाजी साठे व इतर दोन तीन लोक त्या ठिकाणी बसले होते. साठे व लाला बिंदाप्रसाद एकमेकांना ओळखत होते. लालांनी त्यांना सांगितले की, या तुमच्या जातीचा फार मोठा पुढारी वकील मोटारीने येत आहे. हे ऐकताच साठे हे रस्त्यालगत असलेल्या मुळे यांच्या शेतात गेले आणि तेथून झेंडूची फुले तोडली, त्यांचा हार केला. बाबासाहेब आंबेडकरांची गाडी औरंगाबादच्या दिशेने येत असताना अमृतराव रणखांबे आणि दादासाहेब गायकवाड यांनी चालकाला सांगितले की, गाडी थांबवू नकोस, कारण त्यांना भीती वाटली की लोक बाबासाहेबांची गाडी अडवितात की काय, परंतु बाबासाहेबांना माणसाची पारख होती. रस्त्यावरील लोकांच्या हातात झेंडुच्या फुलांची माळ होती. त्यांनी चालकाला गाडी थांबविण्यास सांगितले. ते गाडीतून खाली उतरताच चोखाजी साठे यांनी बाबासाहेबांच्या गळ्यात हार घातला आणि आपला परिचय देऊन त्यांचे स्वागत केले. त्यानंतर बाबासाहेब म्हणाले, मी औरंगाबादला उस्मानपुऱ्यात मन्सूरयार देवडी येथे थांबणार आहे. तुम्ही मला भेटण्यासाठी तेथे या. बाबासाहेब औरंगाबादला आले तेव्हा, केदार मामांबरोबर भेटलेली मंडळी दादाराव काळे, वाघमारे, पोचन्ना, जोगदंडे हे त्यांना मन्सूरयार देवडीमध्ये (बारा पत्थर) भेटले. भीमपुरा येथे महार लोक वस्ती करून राहात होते. त्याच्या जवळच असलेल्या चिंचेच्या झाडालगतच्या विहिरीवर (बी. टी. खंडाळे इंजिनिअर यांचे घर) तेथील महार लोकांची बौठक बोलवली. त्या बैठकीला दादाराव काळे यांचे नातेवाईक जात पंचायतीचे सरपंच, बेगमपुऱ्याचे चतुरपुणाजी जावळे, बंडेराव कांबळे हे हजर होते. हे सर्व बाबासाहेबांना उर्दू भाषेत येथील समाज व्यवस्थेबाबत, अन्याय अत्याचाराबाबत सांगत होते. बाबासाहेबांनी त्यांचे सर्व ऐकून घेत सांगितले की, 'मी लवकरच हैदराबादला जाणार आहे, निजाम सरकारमधील संबंधित वरिष्ठ लोकांना भेटून तुमच्यावर होणाऱ्या अन्यायाबाबत सविस्तर चर्चा करीन आणि तुम्हाला न्याय मिळवून देण्यासाठी प्रयत्न करीन.' चतुरपुणाजी जावळे व बंडेराव कांबळे यांनी बाबासाहेबांना पैठणगेट येथे असलेल्या महारवाडा येथील चावडीमध्ये जेवणाचे निमंत्रण दिले. बाबासाहेबांनी ते स्वीकारले आणि दुपारी जेवण्यासाठी पैठणगेटला आले. तत्कालीन निजाम सरकारच्या अधिकाऱ्यांनी त्यांना पैठणगेटला अडवले व सांगितले की, तुम्हाला येथे मिटींग घेता येणार नाही व भाषण करता येणार नाही. बाबासाहेब चावडीमध्ये गेले, एकमेकांची विचारपूस केली. तेथे जेवण घेतले व दौलताबादचा किल्ला पाहण्यासाठी गेले.
तहान लागल्यामुळे ते किल्ल्यालगत असलेल्या पाण्याच्या हौदावर गेले. किल्ल्याच्या मुस्लिम पहारेकऱ्यांनी त्यांना अडवले. 'आपण महार आहात आणि तुमच्या जातीला येथे तुच्छ समजले जाते. म्हणून तुम्हाला पाणी पिऊ देणार नाही.' तेथे दादासाहेब गायकवाड, अमृत रणखांबे व मुस्लिम पहारेकरी यांच्यात बाचाबाची झाली. बाबासाहेबांनी त्या मुस्लिम पहारेकऱ्याला विचारले, तू कोण आहेस? आहे तो म्हणाला, मी निजाम सरकारच्या किल्याचा पहारेकरी आहे. मैं मुसलमान हूं. बाबासाहेब त्याला म्हणाले, तुझ्या धर्मामध्ये उच्च-नीच आहे का? तो म्हणाला, 'ज्यादा बहस करणार नाही, मैं पानी नहीं पीने दूंगा.' या घटनेबाबत बाबासाहेब व त्यांच्या सहकाऱ्यांना वाईट वाटले. ते तेथून वेरूळ लेणी पाहण्यासाठी गेले. लेणी पाहून औरंगाबादला परतले आणि अजिंठा लेणी पाहण्यासाठी गेले. रात्री औरंगाबादला मुक्काम करून नाशिकमार्गे मुंबईला गेले. ३ जानेवारीला त्यांनी मुंबईहून भाऊराव गायकवाड यांना पत्र लिहिले. 'अजिंठा, एलोरा पाहण्याचा दौरा चांगला झाला,' अशी त्या पत्रात नोंद आहे. हे पत्र अनेक साहित्यिकांनी प्रसिद्ध केले आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी पुणे येथील सर परशुराम महाविद्यालयामध्ये शिकत असलेले बाळासाहेब उर्फ भाऊसाहेब मोरे यांच्या अहिल्याबाई आश्रमाला भेट दिली, तेव्हा त्यांची बाळासाहेबांशी भेट झाली होती. कन्नड येथील शामराव जाधव यांनी बाबासाहेबांबाबत सविस्तर माहिती दिली. त्याप्रमाणे शामराव जाधव, जळगावचे कार्यकर्ते हरिभाऊ पाटणकर यांच्या घरी चर्चा झाली. त्यावेळी बाबासाहेब आंबेडकर जळगावला येणार आहेत, अशी वार्ता सर्वत्र पसरली होती. शामराव जाधव व तेथील काही प्रमुख मंडळी भाऊसाहेब मोरेंसह हरिभाऊ पाटसकर यांना भेटले. बाबासाहेब आंबेडकरांची आम्ही मकरमपूर (डांगरा, ता. चाळीसगाव, जि. जळगाव) येथे सभा घेतो, असे त्यांना सांगितले. हे गाव पूर्व खान्देशमध्ये येते. कन्नड निजाम सीमेवर होते. त्या गावाला औरंगाबाद जिल्हा महार वतनदार परिषद भरविण्याचे ठरले. स्वागताध्यक्ष शामराव जाधव आणि त्यांचे कन्नडमधील सहकारी भाऊसाहेब मोरे हे दोघे संयोजक होते. त्या परिषदेचे अध्यक्ष बाबासाहेब आंबेडकर होते. परिषदेला जिल्ह्यातील महार वतनदार हजर हाते. परिषदेमध्ये चार ठराव मंजूर करण्यात आले. त्याबाबत सरकारच्या प्रसिद्धी विभागाने नोंद घेतलेली आहे. बाबासाहेब आंबेडकर हे अध्यक्षीय भाषण करण्यास उभे राहिले. बाबासाहेब बोलत असतानाच बाळासाहेब उर्फ भाऊसाहेब मोरे यांनी 'जय भीम बोला जय भीम' असा नारा दिला व सर्वच सभेतून एक सारखाच नारा गुंजला. बाबासाहेब भाषण थांबवून म्हणाले, 'अरे बस झाला ना माझ्या नावाचा जयजयकार करणे.' भाऊसाहेब मोरे म्हणाले, तुम्ही आम्हाला देवासारखे मिळालेले आहात, म्हणून आम्ही तुमच्या नावाचा जयजयकार करीत आहोत. बाबासाहेबांनी दरडावून 'बास आता पुरे झाले, माझे भाषण ऐका' असे सांगितल्यानंतर भाऊसाहेब मोरे शांत झाले. आपल्या भाषणात बाबासाहेब आंबेडकरांनी या विभागातील सर्वच क्षेत्रातील लोकांना प्रेरणा दिली. तो दिवस, ती जागा बाबासाहेबांच्या पावन स्पर्शाने अजरामर झाली. येथून लोक निघाले व संपूर्ण मराठवाड्यामध्ये वणवा पेटल्यासारखी चळवळ उभी राहिली.
या चळवळीमध्ये मराठवाड्यात समाजप्रबोधनाची क्रांती झाली आणि जोहार सोडून महार लोक एकमेकाला जयभीम म्हणू लागले. या जयभीमचा खरा जनक भाऊसाहेब मोरे आहेत, हे या परिषदेतून सिद्ध झाले. याला इतिहास कधी विसरू शकणार नाही. 'जयभीम'च्या या जनकास माझे त्रिवार वंदन. ७७व्या मक्रणपूर परिषद व जयभीम दिनानिमित्त सर्व समाजबांधवांना माझ्या शुभेच्छा.
- चंद्रभान पारखे
(लेखक बु. रायभान पारखे, अध्यक्ष भोकरदन तालुका शेड्यूल कास्ट फेडरेशन यांचे पुतणे आहेत.)
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
