- देशात अवयव प्रत्यारोपणाची नेमकी स्थिती काय आहे?
- भारतामध्ये सद्यस्थितीत सर्वाधिक प्रमाणात मूत्रपिंडांची (किडनी) गरज आहे. कोणत्याही क्षणी देशामध्ये तब्बल दोन ते अडीच लाख किडनींची गरज आहे, मात्र संपूर्ण देशामध्ये वर्षभरात केवळ ७ हजार मूत्रपिंड प्रत्यारोपणाच्या (किडनी ट्रान्स्प्लान्ट) शस्त्रक्रिया होतात. ५० हजार हृदयरोग्यांना हृदयांची गरज असताना, देशभरात फक्त ५० ते ६० हृदयांचे प्रत्यारोपण होते; तसेच ५० हजारांवर यकृतांची गरज असताना, फार तर १००० ते १५०० यकृतांचे (लिव्हर) संपूर्ण देशात प्रत्यारोपण होते. किडनी, लिव्हरसाठी 'लाइव्ह डोनेशन' म्हणजेच जिवंतपणी अवयवदानाची सोय आहे. तरीदेखील प्रत्यक्ष गरज आणि पूर्तता, यात फार मोठी तफावत आहे. त्याशिवाय हृदय, फुफ्फुस व इतर अनेक अवयवांच्या प्रत्यारोपणासाठी 'ब्रेन डेड' व्यक्तीच्या दानातून होणाऱ्या 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'शिवाय पर्याय नाही. त्यातही 'किडनी ट्रान्स्प्लान्ट'मध्ये ८० टक्के 'लाइव्ह डोनेशन' होते व फक्त १० ते १५ टक्के 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट' होते. त्यामुळे किडनीची देशभराची गरज पूर्ण होण्यासाठी 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'शिवाय पर्याय नाही. 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'मध्ये किडनीबरोबरच इतर अनेक अवयवांचीही गरज पूर्ण होऊ शकते आणि त्यामुळे 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'चे प्रमाण मोठ्या प्रमाणावर वाढणे गरजेचे आहे.
- 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'ने प्रश्न कसा काय सुटू शकतो?
- देशामध्ये दरवर्षी रस्ते अपघातामध्ये १.४ लाख व्यक्तींचा मृत्यू होता. त्याशिवाय 'ब्रेन हॅमरेज' व मेंदूच्या इतर आजारांमध्ये 'ब्रेन डेड' होणाऱ्या व्यक्तींचे प्रमाणही उल्लेखनीय आहे. या सगळ्या 'ब्रेन डेड' रुग्णांचे 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट' झाले तर १.४ लाख व्यक्तींच्या दुप्पट किडनींचे म्हणजेच अडीच लाख किडनींचे प्रत्यारोपण होऊन देशभराची किडनींची गरज पूर्ण होऊ शकते. त्याचवेळी हृदय, फुफ्फुस, यकृत, त्वचा, नेत्र व इतर अवयवांचीही गरज पूर्ण होऊ शकते.
- मग 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'चे प्रमाण वाढण्यात कोणत्या अडचणी आहेत?
- मुळात अजूनही आपल्या देशातील नागरिकांना 'ब्रेन डेड पेशंट', 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'विषयी फार कमी माहिती आहे. अगदी शिक्षित वर्गातही याविषयी फार कमी जागृती आहे. अनेकांना तर चक्क चुकीची माहिती आहे. अवयवदानाच्या अज्ञानामुळेच जेव्हा केव्हा रुग्ण 'ब्रेन डेड' होतो, तेव्हा त्याच्या अवयवदानाचा विचार नातेवाईकांना शिवत नाही. अवयवदानाची माहितीच नसेल, तर प्रत्यक्ष अवयवदान होणार तरी कसे? त्याचवेळी रस्ते अपघातामध्ये 'ऑन दि स्पॉट' मृत्यू होणाऱ्यांचे प्रमाण ३० ते ४० टक्के आहे. त्यामुळे उर्वरित ६० टक्के रुग्णांना तात्काळ सक्षम रुग्णालयात दाखल करून त्यांच्यावर पूर्ण समाधानकारक उपचार झाल्यानंतरही संबंधित रुग्ण 'ब्रेन डेड' झाल्यास तात्काळ नातेवाईकांकडून अवयवदानाचा निर्णय होणे, प्रत्यारोपणासाठी संपूर्ण यंत्रणा कार्यान्वित होणे, त्यासाठी संपूर्ण सुसूत्रता असणे आदी अनेक बाबींची पूर्तता करता-करता केवळ २० टक्के 'ब्रेन डेड' रुग्ण अवयवदानासाठी पात्र ठरतात. त्या २० टक्क्यांतूनही प्रत्यक्ष होणारे अवयवदान अजून कमीच आहे. या पार्श्वभूमीवर देशाच्या प्रत्येक व्यक्तीला अवयवदान-अवयवप्रत्यारोपणाची माहिती होणे खूप आवश्यक आहे. त्याशिवाय प्रत्यारोपणासाठी आवश्यत तो प्रत्येक घटक तात्काळ सक्रिय होणे तितकेच गरजेचे आहे. सगळ्यात महत्वाचे म्हणजेच आपल्या देशात वैद्यकीय ज्ञान-माहितीचा प्रसार होणे खूप आवश्यक आहे व सर्व माध्यमांची ती जबाबदारी आहे.
- हृदय-यकृत प्रत्यारोपण सामान्य-मध्यमवर्गाच्या आवाक्याबाहेरच, त्याचे काय?
-'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'मध्ये एखाद्या सामान्य किंवा मध्यमवर्गीय रुग्णाला हृदय-फुफ्फुस-यकृत मिळू शकते, परंतु त्यासाठी सामान्य-मध्यवर्गीय रुग्ण १५-२०-२५ लाख रुपये खर्च करू शकत नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. केंद्राच्या योजनेत बीपीएल रुग्णांना १७ लाखांपर्यंतचा निधी मिळतो, मात्र 'बीपीएल'वरील फार मोठा वर्ग हा खर्च करू शकत नाही, हेदेखील वास्तव आहे. दुसऱ्या बाजूला, सरकारला जन्मणाऱ्या बालकांपासून ते महिलांपर्यंतच्या अनेक औषधोपचारांवर फार मोठा खर्च करावा लागतो. त्याशिवाय इतर अनेक मूलभूत आजारांवर औषधोपचारही करावा लागतो. त्यामुळे 'हार्ट-लंग्ज-लिव्हर ट्रान्स्प्लान्ट'वर सरकार खर्च करू शकत नाही, मात्र अवयवदान करणाऱ्या कुटुंबातील एखाद्याला अवयवाची गरज पडल्यास त्याला ते प्राधान्याने मिळण्याची निश्चित सोय करण्यात येत आहे.
- कठोर कायदे असतानाही 'किडनी रॅकेट' कसे घडत आहेत?
- अनेक नियम-कायदे असले तरी पळवाटा काढल्या जातात. 'किडनी रॅकेट' घडायला नकोच. ते चुकीचेच आहे, मात्र मरणाच्या दारात असणाऱ्याला जगण्याचा अधिकार आहे व त्यामुळे तो जिथून मिळेल तिथून किडनी मिळवण्याचा प्रयत्न करतो आणि जगण्यासाठीच एखादा गरीब किडनी विकतो. त्याचाही जगण्याचा हक्क हिरावून घेता येणार नाही. या परिस्थितीत जेव्हा फार मोठ्या प्रमाणात 'कॅडेव्हर ट्रान्स्प्लान्ट' होतील व किडनी किंवा इतर अवयव सहज मिळतील, तेव्हा 'रॅकेट'चा विषयच राहणार नाही, हे लक्षात घेतले पाहिजे.
मोबाइल अॅप डाउनलोड करा आणि राहा अपडेट
